Στο Ηράκλειο της Κρήτης με το project «Χαλ-άσματα» της Άννας Σαλούστρου
Της Μαρίας Φραγκιαδάκη*
Καλοκαίρι 2017, Ηράκλειο Κρήτης, συνοικία Αγίας Τριάδας.
Εκεί στην οδό Γιάννη Μακράκη (κρητικού οπλαρχηγού που πέθανε το 1828) έχει στήσει το υπόγειο εργαστήριό της η εικαστικός Άννα Σαλούστρου.
Και στόλισε το διπλανό ανακαινισμένο κτίριο με μια επιτοίχια σύνθεση, στη γνωστή προσωπική και ιδιαίτερη ζωγραφική της γλώσσα.
Το 2ο Παγκρήτιο Φεστιβάλ Δρόμου «Τέχνη καθ’ οδόν», μια πενθήμερη γιορτή πολιτισμού, που διοργανώνεται από τον Δήμο Ηρακλείου, με την στήριξη πολλών φορέων και πολιτών, μετέτρεψε την πόλη του Ηρακλείου, από 3-7 Ιουλίου 2017, σε μια μεγάλη καλλιτεχνική σκηνή. Στο πλαίσιο αυτό και η ιστορική συνοικία της Αγίας Τριάδας με τα δαιδαλώδη γραφικά σοκάκια, γέμισε χρώματα, μουσικές, φως και όμορφες αναμνήσεις.
Η Αγία Τριάδα, η παλιά «ξύλινη ντάμπια», άλλοτε ζωντανή και πολύβουη συνοικία, είναι σήμερα μια γειτονιά εντελώς υποβαθμισμένη αλλά αρκετά ενδιαφέρουσα. Κατοικούν εδώ λίγοι παλιοί της κάτοικοι, περισσότεροι μετανάστες και τσιγγάνοι, αλλά και κάποιοι «εναλλακτικοί» καλλιτέχνες. Αν και μέσα στον πολεοδομικό ιστό, στην καρδιά του σημερινού Ηρακλείου, μοιάζει με «αθέατη» πόλη που ψάχνει την ταυτότητά της. Αυτόν τον «αστικό λαβύρινθο» με τα στενά δρομάκια και τις όμορφες εσωτερικές αυλές, ξαναζωντάνεψαν, με την αρωγή και του Περιβαλλοντικού Συλλόγου Αγίας Τριάδας, διάφοροι καλλιτέχνες με τις ποικίλες δημιουργίες τους.
«Η περιοχή επιλέχθηκε», εξηγεί η Άννα Σαλούστρου, «επειδή έχει πολυπολιτισμικό και πολυφυλετικό χαρακτήρα και κατακλύζεται από οικονομικούς κυρίως μετανάστες. Η Αγία Τριάδα δείχνει απροκάλυπτα, με αμεσότητα και οξύτητα, όλες τις τραγικές όψεις της υποβαθμισμένης ζωής των φτωχών, όλες τις εικόνες και τα φαινόμενα της πιο βαθιάς ύφεσης … Πρόκειται για ένα κοινωνικό ψηφιδωτό που φιλοξενεί τα κατώτατα λαϊκά στρώματα, που έχει αρκετά ερειπωμένα και εγκαταλελειμμένα σπίτια…».
Το Project «Χαλ-άσματα» και οι παράλληλες δράσεις
Στο στενό αδιέξοδο δρομάκι «Γιάννη Μακράκη» συνέβησαν θαύματα… μέσα από θραύσματα αντικειμένων και μνήμης… με «πρωθιέρεια» την Άννα Σαλούστρου, η οποία συνέλαβε με φαντασία και έμπνευση την ιδέα –επιστρατεύοντας και τη μνήμη- και την υλοποίησε με πίστη και αρκετή εργώδη χειρωνακτική δουλειά, καταφέρνοντας ύστερα να εμπλέξει και άλλους –σε τεχνικά κυρίως ζητήματα. Η Άννα μπήκε στα χαλάσματα και ανέσυρε παλιά πλακάκια, παλιές αντένες, τενεκέδες για λάδι, γαλότσες και σκισμένα αθλητικά παπούτσια, ένα παιδικό καροτσάκι, μια κούκλα, μισή καρέκλα, ξεχαρβαλωμένα παράθυρα και πόρτες, κ.ά. Πήρε ύστερα χρώμα και τους έδωσε ζωή.
Μπήκε ύστερα μέσα στο ερημωμένο πια πατρικό σπίτι, έβγαλε το κουτί από τον παλιό πίνακα παροχής ηλεκτρικής ενέργειας, και το τοποθέτησε στο παράθυρο τού άλλοτε παιδικού της δωματίου. Το έβαλε στο κέντρο και, με νήμα κεραμιδί (υπόρρητη ίσως υπενθύμιση του νήματος της Αριάδνης, τούτο το «κνωσιακό» χρώμα;), έπλεξε μια δέσμη δυναμικών γραμμών που δεν τέμνονται αλλά που οι γεωμετρικές τους προεκτάσεις εκτείνονται στο άπειρο.
Και το άχρηστο κουτί γίνεται ξανά η καρδιά ενός κόσμου ενέργειας… Το «παγωμένο φως» από το ακατοίκητο σπίτι γίνεται το κέντρο φωτεινών ακτίνων και ο άψυχος οργανισμός -μέσα από το παιδικό δωμάτιο- ξαναζωντανεύει, μεταβάλλεται σε φωτεινή οντότητα, που απορροφά και ακτινοβολεί φως και ενέργεια…
Ύστερα, βάφει πόρτες και παράθυρα χωρίς τζάμια, και τα δένει ψηλά ή και τα κρεμά στο κενό, με συρματόσχοινα, να κοιτούν αιωρούμενα στον ουρανό… και να οδηγούν τη ματιά και τη σκέψη μας σε υψηλή ενατένιση του γαλάζιου και του απείρου…
Κι εκεί στο τέλος του αδιέξοδου, ψηλά στο άλλοτε διώροφο κτίριο του παλιού φροντιστηρίου, στον τοίχο με τα φθαρμένα χρώματα, έδεσε η Άννα πάνω στα υπάρχοντα καρφιά, με κόκκινο νήμα, την πλάτη μιας σπασμένης καρέκλας, μια πόρτα, πλέκοντας επίσης σε γεωμετρικά σχήματα τις ζωές και τις μνήμες των ενοίκων του: του Μανούσου και της Λευκοθέας, των πέντε παιδιών τους, της ευρύτερης οικογένειας, όλων των μαθητών μικρών και μεγάλων που πέρασαν από δω, και όλων των ξένων που φιλοξενήθηκαν με περισσή αγάπη.
Τοποθέτησε ύστερα και μια οθόνη με τη φωτογραφία του μεγάλου Δασκάλου και Αγωνιστή Μανούσου Μανουρά (1913-1987). Κι ακόμα, με μια παραμάνα, απ’ αυτές που στερέωναν κάποτε τις φασκιές των μωρών, «πολύτιμο βρετίκι», λέει η Άννα, στερέωσε και κρέμασε μικρά υφαντικά βαρίδια στην άκρη του νήματος … νήμα της παράδοσης, νήμα της μνήμης…
Παράλληλες καλλιτεχνικές δράσεις
Η Άννα Σαλούστρου δεν περιορίστηκε απλώς στο στήσιμο της υπαίθριας αυτής εικαστικής παρέμβασης, που ξανααγγίζει τα πράγματα και τους δίνει μια δεύτερη ζωή, με νέες νοηματοδοτήσεις. Διοργάνωσε και διεκπεραίωσε με πολύ μεράκι και μεγάλη επιμονή, σχεδόν μόνη της, διάφορες παράλληλες εκδηλώσεις, δημιουργώντας και άλλες ευκαιρίες για περαιτέρω έκφραση, κίνηση και επικοινωνία. Έτσι, θεατρικά δρώμενα, χορός και ζωντανή μουσική -που άφηναν αρκετό χώρο για αυτοσχεδιασμό- έκαναν τα ερειπιώδη χαλ-άσματα να αντηχήσουν από άσματα, και να μεταμορφώσουν τη μικρή γειτονιά, που πλάταινε, θαρρείς, και υψωνόταν…
6/7/2017, οδός Γιάννη Μακράκη, μαθητές της Σχολής Θεάτρου «Νότος» με το σκηνοθέτη και δάσκαλό τους Αντώνη Περαντωνάκη, στο δρώμενο: «Ρήτορες και Κούφιοι Άνθρωποι»
Εκεί μπροστά στην επιτοίχια ζωγραφική και τις εικαστικές εγκαταστάσεις της, στις 4 Ιουλίου 2017, στήθηκε ένα όμορφο πανηγύρι χαράς, που παρατάθηκε πολύ πέρα από την προγραμματισμένη διάρκεια. Με την υπέροχη μουσική και το τραγούδι του Βαγγέλη Αλεξάκη στη λύρα και του Χρήστου Ζηδιανάκη στο λαούτο, η Ομάδα Χορού Γουρνών Τεμένους, με χοροδιδάσκαλο τη Νίκη Πλουμίδου, χόρεψε παραδοσιακούς χορούς, παρασύροντας ύστερα και όλους τους παρευρισκόμενους, σ’ ένα κύκλιο χορό με δυο και τρεις δίπλες.
Στις 6 Ιουλίου 2017, ο Αντώνης Περαντωνάκης με μαθητές της Σχολής Θεάτρου «Νότος» και συνεργάτες του, παρουσίασαν ένα μέρος από το δρώμενο: «Ρήτορες και Κούφιοι Άνθρωποι» (Νίκος Καζαντζάκης – Τόμας Έλιοτ), σε διδασκαλία και σκηνοθεσία δική του.
Ο Μανούσος Μανουράς (1913-1987)
Ακολούθησε, ύστερα, ένα αφιέρωμα στον Μανούσο Μανουρά. Μέσα στην ξεχωριστή εγκατάσταση στον χώρο του φροντιστηρίου του και κάτω από τη φωτογραφία του, ακούστηκαν μαρτυρίες συγκινητικές για την προσωπικότητα και την προσφορά του, από γείτονες και παλιούς μαθητές του, ενώ η κόρη του Ντιάνα ζωντάνεψε πολύ γλαφυρά, με τον ουσιαστικό της λόγο, την «ανθισμένη ζωή» μέσα και γύρω απ’ αυτό το χώρο. Γέμισε και τώρα αυτός ο χώρος από τον λόγο του: από ένα παλιό μαγνητόφωνο, τον ακούσαμε να απαγγέλλει με την αισθαντική φωνή του τον «Μπαταριά» του Μαλακάση. Ακούσαμε ύστερα την αγωνία και τον αγώνα του μέσα από ένα συγκλονιστικό γράμμα προς τη μάνα του, σταλμένο από την εξορία: «Άι-Στράτης, 22-1-55 Αγαπημένη μου μητέρα…». Ένα ντοκουμέντο εποχής που διαβάστηκε εδώ για πρώτη φορά και γέμισε τις ψυχές μας συγκίνηση… Έτσι, σχεδόν αυθόρμητα, τού τραγουδήσαμε ύστερα όλοι μαζί ένα τραγούδι που, θαρρώ, του ταιριάζει πολύ: το «Λεβέντης εροβόλαγε».
Αυτό το σύντομο και σεμνό μνημόσυνο αγάπης και ευγνωμοσύνης ήταν ένα οφειλόμενο χρέος προς έναν άνθρωπο, που αγωνίστηκε -με συνέπεια λόγων και πράξεων- για μια δικαιότερη κοινωνία, που δίδαξε με περίσσια ανιδιοτέλεια γράμματα και ήθος σε εκατοντάδες μαθητές, που ενέπνεε σε όλους απέραντο θαυμασμό, με την ευρυμάθειά του, τη σεμνότητα και την καλοσύνη του. Και που στα παιδικά μάτια της Άννας ήταν ένας Χριστός! ένας Προμηθέας!
Το project «Χαλ-άσματα» συνολικά, πέτυχε, νομίζω, τον σκοπό και τους στόχους που έθεσε η δημιουργός του: «…η σύγχρονη τέχνη μπορεί να δοκιμάσει τη λειτουργία της στον ανοιχτό δημόσιο χώρο… την εξοικείωση και ενσωμάτωση των έργων τέχνης στην καθημερινή ζωή των πολιτών και τη βαθμιαία αφομοίωση των νοημάτων τους. […] την ανάδειξη της εικόνας εγκατάλειψης, εκτόπισης και φυγής σ’ αυτή την υποβαθμισμένη περιοχή, παράλληλα με την ιστορία της γειτονιάς και τον πλούτο του λαϊκού πολιτισμού».
Πράγματι, η προσωπική έκφραση της Άννας Σαλούστρου έγινε κοινωνία συλλογική. Μέσα από τον παλίμψηστο χώρο, μέσα από ανάσες ανθρώπων που δεν χάθηκαν στο χρόνο, αναδύθηκαν μικρές μα ηχηρές αλήθειες μιας συνέχειας (ίσως και κάποιας ασυνέχειας) και έδωσαν ευκαιρία για μια όμορφη συνεύρεση γενεών ενώ αποτέλεσαν και πρόκληση δημιουργικής περισυλλογής για το σήμερα.
Και μπορεί όλα τούτα τα λίγα ψήγματα μιας αλλοτινής εποχής να διηγούνται γλυκόπικρες ιστορίες, αλλά το παράθυρο με το «ενεργειακό» του κέντρο, η κεραία πάνω στα ερείπια ως «ψυχανέμισμα», η ξεχαρβαλωμένη πόρτα που σκαρφάλωσε ψηλά και στόλισε τον άδειο τοίχο σαν πίνακας ζωγραφικής, τα παράθυρα που φύγανε ακόμα ψηλότερα, σαν «στερεωμένα μετέωρα», δημιουργούν, με τη δική τους καλλιτεχνική γλώσσα, βαθιά συναισθήματα και σκέψεις «υψιπετείς». Το νιώσαμε -έστω και για λίγο- όσοι είμαστε εκεί με τις αισθήσεις μας ανοιχτές, πως κάτω από τα περίοπτα αιωρούμενα παράθυρα της Άννας Σαλούστρου συντελέστηκε μια αληθινή μυσταγωγία, σχεδόν μια έκσταση.
*Φιλόλογος
[Πηγή]
